بسم الله الرحمن الرحیم
بحث درباره قرآن و شناخت مسایل مختلف آن،از همان دوران نخست مطرحبوده و هم واره در طول تاریخ،بزرگان و دانش پژوهان در این زمینه به بحث وگفت و گو نشسته و آثار نفیس و گرانبهایى از خود به یادگار گذاردهاند و اینمطالعات پیوسته ادامه دارد.
بر پایه مدارک موجود،اولین کسى که درباره قرآن به بحث نشست و گفت و گو راآغاز نمود،یحیى بن یعمر شاگرد برومند ابو الاسود دؤلى(متوفاى 89)بود.نام بردهکتابى در فن قرائت قرآن،در روستاى واسط،نگاشت که شامل انواع قرائتهاىمختلف آن دوره مىباشد.سپس حسن بصرى(متوفاى 110)کتابى در عدد آیاتقرآن نوشت.نویسندگان و آثار دیگر موجود در این زمینه به ترتیب ظهور،عبارتند از: عبد الله بن عامر یحصبى(متوفاى 118)رسالهاى در اختلاف مصاحف عثمانى ونیز رساله دیگرى در وقف و وصل در قرآن نوشته است و شیبة بن نصاح مدنى(متوفاى 130)کتاب«الوقوف»را نگاشت.آبان بن تغلب(متوفاى 141)نخستینکسى است که پس از یحیى بن یعمر در فن قرائات کتاب نوشت.محمد بن سائبکلبى(متوفاى 146)اول کسى است که در«احکام القرآن»کتاب نوشت.مقاتل بنسلیمان(متوفاى 150)نخستین نویسندهاى است که درباره«آیات متشابهات»
کتاب نوشت.ابو عمرو،علاء بن زبان تمیمى(متوفاى 154)کتاب«وقف و ابتدا»و«قرائات»را نوشت.حمزة بن حبیب یکى از قراء سبعه(متوفاى 156)در فن قرائاتکتاب نوشت.
یحیى بن زیاد فراء(متوفاى 207)کتاب«معانى القرآن»را در سه مجلد نوشت.
این نویسنده هم چنین کتاب«اختلاف اهل کوفه و بصره و شام در مصاحف»و کتاب«جمع و تثنیه در قرآن»را به تحریر در آورد. محمد بن عمر واقدى(متوفاى 207)
کتاب«رغیب»در علوم قرآنى و«غلط رجال»را نوشت.ابو عبیده معمر بن المثنى(متوفاى 209)کتاب«اعجاز القرآن»در دو جزء و«معانى القرآن»را نوشت.او اولکسى است که در اعجاز قرآن کتاب نوشته است.ابو عبید قاسم بن سلام(متوفاى 224)کتابهاى فراوانى در علوم قرآنى نوشته و او اول کسى است که دراین زمینه به طور گسترده کتاب نوشته است.از جمله کتب او«فضائل القرآن»،«المقصور و الممدود»در فن قرائات،«غریب القرآن»،«ناسخ و منسوخ»و«اعجازالقرآن»و...،را مىتوان نام برد.على بن مدینى(متوفاى 234)در«اسباب نزول»
کتاب نوشت.احمد بن محمد بن عیسى اشعرى قمى(متوفاى حدود 250)کتاب«ناسخ و منسوخ»را نوشت.ابو زرعه عراقى(متوفاى 264)هزار بیت(الفیه)در«غریب الفاظ قرآنى»سرود.ابو عبد الله احمد بن محمد بن سیار(متوفاى 268)
«ثواب القرآن»و«کتاب القرائة»را تالیف کرد.ابو محمد عبد الله بن مسلم(ابن قتیبة)
(متوفاى 276)کتابهاى:«تاویل مشکل القرآن»و«تفسیر غریب القرآن»و«اعرابالقرآن»و«قرائات»را نوشت.ابو العباس محمد بن یزید مبرد نحوى(متوفاى 286)
کتاب«اعراب القرآن»را نوشت.ابو عبد الله محمد بن ایوب بن ضریس(متوفاى 294)کتابى در آن چه در مکه و مدینه نازل شده و نیز کتاب«فضائل القرآن»
را نوشت.ابو القاسم سعد بن عبد الله اشعرى قمى(متوفاى 299)رسالهاى در انواعآیات قرآن نوشت.
محمد بن زید واسطى متکلم امامى(متوفاى 307)کتابى در«اعجاز قرآن»
نوشت و آن را در نظم و تالیف آن دانست.محمد بن خلف بن مرزبان(متوفاى 309)
کتاب«الحاوى»در علوم قرآنى در(27)جزء نوشت.ابو محمد حسن بن موسىنوبختى(متوفاى 310)کتاب«التنزیه و ذکر متشابهات القرآن»را نوشت.ابو بکر بنابى داوود عبد الله بن سلیمان سجستانى(متوفاى 316)کتاب معروف«المصاحف»
و«الناسخ و المنسوخ»و رسالهاى در«قرائات»نوشت.ابن درید ابو بکر محمد بنالحسن ازدى(متوفاى 321)کتابى در«غریب القرآن»نوشت.ابن مجاهد ابو بکراحمد بن موسى(متوفاى 324)کتاب«السبعة فی القراءات»را نگاشت.ابو البرکاتعبد الرحمان انبارى(متوفاى 328)«البیان فی اعراب القرآن»و«عجائب علومالقرآن»را به نگارش در آورد.ثقة الاسلام محمد بن یعقوب کلینى(متوفاى 329)
کتاب«فضائل القرآن»را تالیف کرد.ابو بکر محمد بن عزیز سجستانى(متوفاى 330)کتاب معروف«غریب القرآن»را نگاشت.ابو جعفر احمد بن محمدنحاس(متوفاى 338)کتب«اعراب القرآن»،«الناسخ و المنسوخ»و«معانى القرآن»
را تحریر نمود.ابو محمد قصاب محمد بن على کرخى(متوفاى حدود 360)کتاب«نکت القرآن»را تقریر کرد.ابو بکر احمد بن على رازى جصاص(متوفاى 370)
کتاب«احکام القرآن»را در سه جلد بزرگ تالیف کرد.ابو على فارسى(متوفاى 377)
کتاب«الحجة فی القراءات»را نگاشت.ابو الحسن عباد بن عباس(متوفاى 385)دراحکام القرآن کتابى نوشت.ابو الحسن على بن عیسى رمانى(متوفاى 386)کتاب«النکت فی اعجاز القرآن»را نگاشت.محمد بن على ادفوئى(متوفاى 388)کتاب«الاستغناء»در علوم قرآنى را در 20 مجلد نوشت.ابو سلیمان حمد بن محمد بستىخطابى(متوفاى 388)کتاب«بیان اعجاز القرآن»را تالیف کرد.
ابو بکر محمد بن طیب باقلانى(متوفاى 403)کتاب«اعجاز القرآن»را تقریرنمود.ابو الحسن محمد بن الحسین شریف رضى(متوفاى 404)«تلخیص البیان»در مجازات قرآن و«حقائق التاویل»در متشابه قرآن را تصنیف کرد.ابو زرعهعبد الرحمان بن محمد(متوفاى حدود 410)کتاب«حجة القرائات»را به رشتهتحریر در آورد.هبة الله،ابن سلامة(متوفاى 410)کتاب«الناسخ و المنسوخ»رانوشت.ابو عبد الله محمد بن محمد بن النعمان(شیخ مفید)(متوفاى 413)«اعجازالقرآن»و«البیان»را در انواع علوم قرآنى نگاشته است.ابو الحسن عماد الدین قاضىعبد الجبار(متوفاى 415)«متشابه القرآن»و«تنزیه القرآن عن المطاعن»را به تحریردر آورده است.ابو القاسم حسین بن على مغربى(متوفاى 418)«خصائص القرآن»راتالیف کرد.ابو الحسن على بن ابراهیم حوفى(متوفاى 430) «البرهان فی علومالقرآن»را نوشت.ابو محمد مکى بن ابى طالب(متوفاى 437)«الکشف عن وجوهالقراءات السبع»را در دو جزء بزرگ تالیف کرد.ابو عمرو دانى(متوفاى 444)
«التیسیر»در قرائات سبع و«المحکم»در نقطه گذارى مصحف و«المقنع»را در رسمالخط مصحف تقریر نمود.ابو محمد على بن احمد بن حزم ظاهرى(متوفاى 456)
«الناسخ و المنسوخ»را نوشت.ابو الحسن على بن احمد واحدى نیشابورى(متوفاى 468)«اسباب النزول»و«فضائل القرآن»را تالیف کرد.ابو بکر عبد القاهرجرجانى(متوفاى 471)«الرسالة الشافیه»در اعجاز قرآن و«دلایل الاعجاز»را تقریرنمود.
ابو القاسم حسین بن محمد راغب اصفهانى(متوفاى 502)«المفردات»در الفاظغریبه قرآن را به تحریر در آورد.ابو بکر محمد بن عبد الله،ابن عربى(متوفاى 543)
«احکام القرآن»را در چهار مجلد نوشت.محمد بن حمزة بن نصر کرمانى(متوفاى حدود 550)«اسرار التکرار فى القرآن»را تالیف کرد. ابو جعفر محمد بنعلى بن شهر آشوب(متوفاى 588)«متشابهات القرآن و مختلفه»را تقریر نمود.
ابو محمد قاسم بن فیره شاطبى(متوفاى 590)«حرز الامانى»قصیده معروف درقرائات سبع را انشاء نمود.ابو الفرج عبد الرحمان بن على بن جوزى(متوفاى 597)
«فنون الافنان فی عجائب علوم القرآن»و«المجتبى فی علوم القرآن»را تالیف کرد.
ابو البقاء عبد الله بن الحسین عکبرى(متوفاى 616)«املاء ما من به الرحمان»دراعراب قرآن را نوشت.على بن محمد سخاوى(متوفاى 643)«جمال القراء و کمال الاقراء»در قرائات سبع را تالیف کرد.ابو القاسم محمد بن عبد الله(متوفاى حدود 650) رسالهاى در لغات قبائل عرب که در قرآن آمده نوشت.ابنابى الاصبع عبد العظیم بن عبد الواحد(متوفاى 654)«بدیع القرآن»را به رشتهتحریر در آورد.ابو محمد عبد العزیز بن عبد السلام(متوفاى 660)«مجاز القرآن»راتقریر نمود.ابو شامه شمس الدین عبد الرحمان بن اسماعیل(متوفاى 665)
«المرشد الوجیز»را در علوم قرآنى تالیف کرد.محمد بن ابى بکر رازى(متوفاى 666)«اسئلة القرآن المجید و اجوبتها»را نوشت.
در قرن هشتم جامعترین کتاب در علوم قرآنى نوشته شد.این مهم بر دستتواناى امام بدر الدین محمد بن عبد الله زرکشى(متوفاى 794)انجام گرفت.کتاب او«البرهان فی علوم القرآن»نام دارد که در چهل و هفت فن از فنون علوم قرآنى بحثکرده و در این باب استقصاء کامل نموده است.و نیز بدر الدین محمد بن ابراهیم بنجماعه(متوفاى 733)«کشف المعانى»در متشابهات قرآن را تالیف کرد.کمالالدین عبد الرحمان بن محمد حلى معروف به ابن العتائقى(متوفاى 770)«الناسخو المنسوخ»را نوشت.
جلال الدین بلقینى شیخ و استاد جلال الدین سیوطى(متوفاى 824)«مواقعالعلوم فی مواقع النجوم»را در انواع پنجاهگانه علوم قرآنى نوشت،که ابتداجلال الدین سیوطى کتاب معروف خود را بر آن پایه گذارى نمود.سپس بر کتاببرهان زرکشى دستیافت و آن را محور قرار داد.
در قرن نهم معروفترین و جامعترین کتاب در علوم قرآنى کتاب«الاتقان»فیعلوم القرآن،بر دستبرومند جلال الدین سیوطى(متوفاى 911)نوشته شد.البتهاین کتاب را باید از شاه کارهاى قرن نهم به حساب آورد،زیرا فراغت از آن درسال(872)بوده است.هم چنین وى کتاب معروف«معترک الاقران»را در اعجازقرآن در سه مجلد بزرگ نوشته است.در همین قرن ابو الخیر شمس الدین محمد بنمحمد بن جزرى(متوفاى 833)کتاب«النشر فی القراءات العشر»و کتاب«غایة النهایة»در طبقات قراء و کتاب«فضائل القرآن»را نوشت.
قاضى زکریا بن محمد انصارى(متوفاى 926)«فتح الرحمان»در رفع و دفع اشکالات و ابهامات قرآن را تحریر نمود.ابو عبد الله محمد بن احمد مکى(متوفاى 930)«الاحسان»را در علوم قرآنى نوشت.محمد بن یحیى حلبى(متوفاى 963)«القول المذهب»را در کلمات رومى معرب در قرآن تقریر کرد که ازکتاب«المهذب»سیوطى گرفته شده است.
اضافه بر موارد فوق،کسانى که در مقدمه تفسیر خود به مباحث علوم قرآنىپرداختهاند بسیارند،از جمله:
مقدمه جامع التفاسیر راغب اصفهانى که شیواترین مباحث علوم قرآنى را دارااست.و مقدمتان فی علوم القرآن،که مقدمة کتاب«المبانى»و مقدمه کتاب تفسیرابن عطیه که به نام«المحرر الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز»نوشته است،دو مقدمهبسیار نفیس در شؤون قرآن مجید است.مقدمه تفسیر قرطبى و تفسیر ابن کثیر وتفسیر طبرى از مهمترین مقدمهها در این زمینه است. مقدمه تفسیر«آلاء الرحمان»
شیخ محمد جواد بلاغى،از جامعترین مباحث علوم قرآنى برخوردار است.
«البیان»حضرت استاد آیت الله خویى،که مقدمهاى بر تفسیر است و جامعترین وکاملترین مباحث مهم علوم قرآنى را شامل مىشود.مقدمه تفسیر صافى فیضکاشانى و مقدمه تفسیر برهان نیز از مهمترین مباحث در جنبههاى نقلى علوم قرآنىمىباشد. مقدمه مجمع البیان علامه طبرسى از متقنترین مباحث علوم قرآنىبرخوردار است.
از قرن یازدهم به این طرف،کتب فراوانى در تفسیر علوم قرآنى نگاشته شده کهذکر آنها موجب تطویل است.براى نمونه نام تعدادى از آنها را در مقدمه«التمهید»آوردهایم که مىتوان رجوع نمود.
از میان آثار موجود مهمترین کتابها در زمینه علوم قرآنى اساسا دو کتابالبرهان و الاتقان مىباشند.
البرهان فی علوم القرآن،تالیف امام بدر الدین محمد بن عبد الله بن بهادر زرکشىاست.ایشان از برجستهترین علما و دانشمندان قرن هشتم مىباشد.ولادت او درقاهره مصر به سال 745 بوده است.وى در همان دیار بزرگ شده و در رشتههاىمختلف علوم اسلامى به سر حد استادى رسیده است.وى طبق مذهب شافعى تدریس فقه مىکرده و فتوى مىداده است.او در سال 794 بدرود حیات گفت.
کتاب وى«البرهان»زبدهترین کتاب در مباحث علوم قرآنى است.این کتاب شمولو گستردگى را با ایجاز و ایفاء در عبارت به هم آمیخته است.نام برده مباحث علومقرآنى را تا 47 نوع پیش برده و درباره هر یک آن چه لازم بوده گرد آورده است،درعین حال که گوى سبقت از سابقین خود ربوده،براى لا حقین الگوى گرانبهایىبه جاى گذاشته است.
دومین کتاب،«الاتقان»فی علوم القرآن،تالیف جلال الدین عبد الرحمان سیوطىاست.ولادت او در اسیوط مصر به سال 849 مىباشد(متوفاى 911 در قاهره).اودر تمامى علوم حدیث و تفسیر و دیگر علوم اسلامى ید طولایى دارد و تالیفاتگرانبهایى از خود باقى گذارده است.او ابتدا کتاب استاد خود جلال الدین بلقینى(متوفاى 824)،«مواقع العلوم..»را محور قرار داده،تحریر و تهذیب نمود و بر اوافزود و به نام«التحبیر فی علوم التفسیر»تالیف نمود.وى در این کتاب بالغ بر 202نوع از مباحث علوم قرآنى گرد آورد. سپس بر کتاب استاد استاد خود«البرهان»
تالیف زرکشى دستیافت و آن را بهتر پسند کرد و بناى کتاب خود را بر آن نهاد.آن راتنقیح و تحریر نمود و مطالب بسیارى بر آن اضافه نمود و تا 80 نوع از عناوین علوماسلامى را در آن فراهم کرد.امروزه این منابع از گستردهترین و جامعترین علومقرآنى است که در اختیار محققین و پژوهش گران قرار دارد.
کتاب«مناهل العرفان»فی علوم القرآن،نوشته محمد عبد العظیم زرقانى،موسعترین کتاب در علوم قرآنى در عصر اخیر است و مجلس اعلاى از هر مصر اینکتاب را براى تدریس در دانشگاههاى از هر مقرر نموده است.مقدمه تفسیر«آلاء الرحمان»تالیف علامه بزرگ محمد جواد بلاغى(متوفاى 1352)کهتحقیقىترین نوشتهها در مهمترین مسایل علوم قرآنى را شامل مىگردد و به جهتاهمیت آن،مستقلا در مقدمه تفسیر مختصر شبر در مصر(قاهره)به چاپرسیده است.این اثر بیشتر به دفع شبهات و به دفاع از مقام منیع قرآنپرداخته است.در مقدمه تفسیر صافى دوازده فصل به عنوان 12 مقدمه در انواعمباحث علوم قرآنى سخن رانده شده است.مقدمه تفسیر«مرآت الانوار»که به طور تفصیل از نظر حدیثى به مقدماتى پرداخته و با عنوان مقدمه تفسیر البرهان سیدهاشم بحرانى به چاپ رسیده است.مقدمه مذکور تالیف ابو الحسن عاملى اصفهانى(متوفاى 1138)از شاگردان مرحوم مجلسى است.البیان فی تفسیر القرآن،نوشتهاستاد علامه سید ابو القاسم خویى رحمه الله تعالى مقدمه لطیف و جامعى است دربرخى مباحث علوم قرآنى و از تحقیقات عالیه در این زمینه برخوردار است.
مباحث فی علوم القرآن نوشته دکتر صبحى صالح،استاد علوم اسلامى در دانشگاهلبنان شامل برخى از مباحث علوم قرآنى به صورت فشرده است.
علوم قرآنى صفحه 8.
محمد هادى معرفت
